برنامه استراتژیک گروه پزشکی مولکولی دانشکده علوم و فناوری های نوین پزشکی
۱- تعریف رشته
پزشکی مولکولی رشتهای گسترده است که با بهکارگیری تلفیقی از تکنیکهای فیزیکی، شیمیایی، زیستی و پزشکی، به توصیف ساختارها و مکانیسمهای مولکولی، شناسایی بنیان مولکولی اختلالات ژنتیکی و بیماریها میپردازد و از طریق مداخلات مولکولی به درمان بیماریها کمک مینماید. انتقال دانش این رشته از طریق تلفیق آموزش و پژوهشهای پایه و بالینی، با تاکید بر یادگیری فعال و تحقیقات روزآمد، در گسترش مرزهای دانش پزشکی و در نهایت، ارتقای سطح سلامت جامعه نقش بسزایی ایفا خواهد کرد.
۲- تاریخچه
زمینهسازی برای شکلگیری رشته پزشکی مولکولی نخستینبار در نوامبر سال ۱۹۴۹، با انتشار مقالهای با عنوان "سیکل سل آنمی، یک بیماری مولکولی" توسط «لاینوس پاولینگ» و همکارانش در مجله ساینس انجام شد. در سال ۱۹۶۸، پاولینگ در مقالهای دیگر در همین مجله، دیدگاه خود از پزشکی مولکولی را معرفی نمود که بر استفاده از مواد طبیعی و تغذیه برای درمان و پیشگیری از بیماریها تمرکز داشت. این روند تا سال ۱۹۷۰ و همزمان با انقلاب زیستفناوری (Biological Revolution) که منجر به معرفی شمار زیادی از تکنیکهای نوین و کاربردهای تجاری آنها شد، ادامه یافت. در حال حاضر، پزشکی مولکولی بهعنوان یک رشته علمی نوین در دانشگاههای اروپا، ترکیبی از مطالعات پزشکی معاصر با مبانی مولکولی، ژنتیک و بیوشیمی را ارائه میدهد و پل ارتباطی بین علوم پایه و علوم بالینی محسوب میشود. شمار قابلتوجهی از مراکز دانشگاهی و تحقیقاتی در دیگر کشورها نیز به تربیت دانشجویان این رشته در مقطع دکتری تخصصی میپردازند.
۳- تاریخچه رشته در ایران
این رشته در سال ۱۳۸۷ در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به تصویب رسید و راهاندازی شد. تاکنون 16 دوره دانشجو در مقطع دکتری تخصصی (Ph.D.) در تعدادی از دانشگاههای کشور پذیرفته شدهاند که شمار زیادی از آنان فارغالتحصیل شده و تعداد قابلتوجهی نیز هماکنون مشغول به تحصیل هستند.
۴- گروههای مرتبط با پزشکی مولکولی
گروههای تخصصی فعال در این حوزه عمدتاً شامل پاتولوژیستها، متخصصان هماتولوژی و آنکولوژی، متخصصان غدد، گوارش، بیماریهای عفونی و قلب، و نیز پزشکان عمومی میباشند. داوطلبان و دانشجویان علاقهمند به این رشته، از میان طیف وسیعی از رشتههای تحصیلی با گرایش به جنبههای مولکولی بیماریها انتخاب میشوند که عمدتاً شامل فارغالتحصیلان رشتههای علوم سلولی و مولکولی، ایمونولوژی، ژنتیک، ویروسشناسی، میکروبشناسی، بیوشیمی و هماتولوژی هستند.
۵- اهمیت رشته
در سالیان گذشته، با تحول گسترده در روشهای تحقیق و شناخت مکانیسمهای سلولی و مولکولی و همچنین ناکارآمدی برخی از روشهای درمانی متعارف، ضرورت ارزیابی روند بیماریها و درمان آنها از دیدگاه مولکولی پدید آمد. بر این اساس، رشته تخصصی جدیدی با عنوان «پزشکی مولکولی» متولد شد تا ارتباط بین علوم پایه و علوم بالینی را ایجاد نماید. هدف این رشته، استفاده از دانش زیستشناسی سلولی و مولکولی برای شناخت اساس مولکولی بیماریها و یافتن راهکارهای نوین در زمینه پیشگیری، تشخیص و درمان است.
پزشکی مولکولی با بهرهگیری از پیشرفتهای سریع علوم پزشکی و علوم پایه، از حوزه فعالیت گستردهای برخوردار است که آن را از سایر رشتهها متمایز میسازد. متخصصان این رشته با تلفیق علوم پایه و علوم بالینی و با استفاده از نتایج تحقیقات، در تلاش برای ارتقای خدمات پزشکی هستند. از این رو، ایجاد فعالیت بینرشتهای ـ که نیاز اساسی علم امروز است ـ از نقاط قوت این رشته بهشمار میرود.
پزشکی مولکولی بهعنوان یکی از شاخههای جوان علوم پایه، با سرعتی شگفتانگیز در جهان در حال پیشرفت است و دستاوردهای چشمگیری را به همراه داشته است. با توجه به پیشرفتهای سریع در شاخههای علوم پزشکی و فزونی اطلاعات در حوزههایی مانند ژنتیک، زیستشناسی مولکولی، ایمنیشناسی، بیوشیمی و میکروبشناسی، وجود رشتهای که بتواند از نقاط مشترک علوم فوق در جهت تشخیص و درمان بیماریها بهره ببرد، از اهمیتی ویژه و منحصربهفرد برخوردار است. رشته پزشکی مولکولی واجد این ویژگیها بوده و هماکنون در شمار زیادی از دانشگاههای معتبر جهان فعال است.
۶- رسالت رشته (Mission)
رسالت و علت وجودی این رشته در سطح بینالمللی، تربیت نیروی انسانی در مقطع دکتری تخصصی (Ph.D.) است که توانایی طراحی و هدایت تحقیقات پزشکی را در سطوح سلولی، مولکولی و آزمایشگاهی دارا باشد. بر این اساس، رسالت رشته، فراهم ساختن بستر آموزشی و پژوهشی برای بررسی بیماریها و عوامل ایجادکننده آنها در سطح مولکولی است.
مراکز تحقیقاتی در سالهای اخیر در کشور گسترش قابلتوجهی یافته و نقش بسزایی در گسترش علم ایفا کردهاند. مشکل اصلی این مراکز، کمبود فارغالتحصیلان مقطع دکتری تخصصی (Ph.D.) آشنا با مسائل مولکولی بیماریها است که با تسلط بر مفاهیم پزشکی در سطوح سلولی و مولکولی، بتوانند به گسترش تحقیقات علوم پایه در سطحی وسیعتر و با کیفیتی بالاتر کمک کنند. بدیهی است حضور چنین نیروهای متخصصی، موجب ارتقای کمی و کیفی تحقیقات در عرصه پزشکی شده و از هدررفت منابع انسانی و مالی جلوگیری خواهد کرد.
از آنجا که تحقیقات علوم پایه بهویژه در حیطههای ایمونولوژی و ژنتیک میتواند به تشخیص و درمان بسیاری از بیماریها کمک شایانی نماید، ارزش و فایده اقتصادی ناشی از راهاندازی این دوره نیز افزایش مییابد. با توجه به وجود مراکز تحقیقاتی پیشرفته و متعدد، نیاز به دارندگان مدرک دکتری تخصصی (Ph.D.) پزشکی مولکولی کاملاً محسوس است. در حال حاضر این نیاز تا حدی با بهکارگیری پزشکان عمومی برطرف میشود؛ اما تربیت نیروی انسانی در مقطع دکتری تخصصی، به ارتقای کمی و کیفی تحقیقات منجر خواهد شد.
۷- فلسفه رشته (ارزشها و باورهای حاکم بر رشته)
خلاقیت و نوآوری، کسب توانایی نقد و بررسی آموختهها و یافتهها، و اجرای طرحهای تحقیقاتی که منجر به رفع مشکلات بهداشتی-درمانی در حیطه پزشکی مولکولی شود، در زمره ارزشهای حاکم بر این رشته قرار دارند. در این راستا، دانشآموختگان بر رعایت عدالت اجتماعی و برابری انسانها، حفظ حقوق بیماران بدون توجه به سن، جنس، رنگ، نژاد، فرهنگ و مذهب تاکید دارند و کلیه فعالیتهای خود را با احترام به کرامت انسانی انجام خواهند داد.
۸- دورنما (چشمانداز Vision رشته)
با توجه به کثرت مراکز تحقیقاتی بالینی و توانایی آنها در برگزاری دورههای آموزشی با همکاری گروههای علوم پایه دانشکدههای پزشکی در طول ۱۲ سال گذشته، نیاز کشور به این رشته تا حدودی مرتفع شده است. بنابراین، با توجه به شرح مندرج در بخش رسالت، پیشبینی میشود نیاز مراکز تحقیقاتی در ۱۰ سال آینده بهطور نسبی و در ۲۰ سال آینده با جذب سالانه ۲ تا ۳ دانشجو در دانشگاههای تراز اول، بهطور نسبتاً کاملی برطرف گردد. بدیهی است در صورت ایجاد مراکز تحقیقاتی جدید و تمایل بخشهای فعال بالینی به بهکارگیری فارغالتحصیلان این رشته، نیاز به افزایش تعداد پذیرش دانشجو خواهد بود.
با توجه به چندوجهی بودن رشته، فارغالتحصیلان میتوانند علاوه بر اشتغال در مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی دولتی، در سایر مراکز از جمله موارد زیر نیز جذب شوند:
- مراکز خصوصی مانند مراکز سلتراپی (با توجه به گسترش روزافزون این مراکز)
- صنایع و تحقیقات پایه، فناوری پزشکی، کنترل کیفیت بازار در امور پزشکی و انتشارات
- آزمایشگاههای خصوصی تشخیص مولکولی
۹- پیامدهای مورد انتظار از دانشآموختگان
هدف اصلی، تربیت نیروی انسانی متخصص، کارآمد و صاحبنظر در امور آموزشی و پژوهشی رشته پزشکی مولکولی، متناسب با نیازهای زمان و جامعه است. دانشآموختگان این رشته باید واجد توانمندیهای زیر باشند:
- الف) توانایی آموزش و پژوهش در حیطه پزشکی مولکولی
- ب) تسلط بر روشهای پیشرفته تحقیقات در پزشکی مولکولی و توانایی انتقال، توسعه و خلق روشهای نوین
- ج) توانایی راهنمایی پایاننامههای تخصصی در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری تخصصی (Ph.D.) در زمینههای مرتبط با رشته
- د) توانایی نقد و بررسی آموختهها و یافتههای علمی
- ه) تسلط بر جدیدترین فنون و روشهای آموزشی و پژوهشی پایه در پزشکی مولکولی
۱۰- نقشهای دانشآموختگان در جامعه (Role Definition)
دانشآموختگان این رشته نقشهای آموزشی، پژوهشی و خدماتی را در جامعه ایفا خواهند نمود.
وظایف حرفهای (Task Analysis) دانشآموختگان به تفکیک هر نقش:
در نقش آموزشی:
- آموزش علوم پزشکی مولکولی در تمام مقاطع تحصیلی
- تهیه طرح درس و مشارکت در تدوین درسنامههای آموزشی برای دروس نظری و عملی در مقاطع مرتبط
- تعیین اولویتهای کشوری در زمینه آموزش پزشکی مولکولی
- بهکارگیری روشهای نوین آموزشی در حیطه پزشکی مولکولی
- برقراری ارتباط با مراکز آموزشی مرتبط در داخل و خارج از کشور
در نقش پژوهشی:
- طراحی، تدوین، اجرا و ارزشیابی تحقیقات مرتبط با پزشکی مولکولی و انتشار نتایج آن
- تعیین اولویتهای پژوهشی بر اساس اولویتهای جغرافیایی منطقه
- راهبری تیمهای تحقیقاتی بینالمللی
- ابداع روشهای آزمایشگاهی و تشخیصی در پزشکی مولکولی
در نقش خدماتی:
- همکاری در ارائه خدمات در آزمایشگاههای مختلف تشخیصی مرتبط با رشته
- ارائه خدمات سلولدرمانی در آزمایشگاههای سلتراپی دولتی و خصوصی به عنوان سوپروایزر
- شناسایی و بهبود روشهای آزمایشگاهی و تشخیصی در پزشکی مولکولی
- هدایت تیمهای تحقیقاتی و پایاننامههای دانشجویی در زمینه پزشکی مولکولی
۱۱- توانمندیها و مهارتهای اصلی مورد انتظار (Expected Competencies)
الف) توانمندیهای عمومی:
- مهارتهای ارتباطی
- تعامل بینبخشی
- توانایی آموزش و تدریس
- توانایی پژوهش
- تفکر نقادانه
- مهارت حل مسئله
- توانایی کار در محیطهای آزمایشگاهی
- مهارتهای مدیریتی شامل: برنامهریزی، سازماندهی، اجرا، پایش و نظارت، ارزشیابی و کنترل کیفی
- تصمیمگیری مبتنی بر شواهد
- مهارتهای کار با حیوانات آزمایشگاهی
- بهکارگیری مبانی ایمنی زیستی (Biosafety) در محیط کار
- استفاده از وسایل و تجهیزات آزمایشگاهی
- انجام اندازهگیریهای رایج و کالیبراسیون ابزار
- حرفهایگرایی و رعایت اخلاق حرفهای
ب) مهارتهای اختصاصی مورد انتظار (Procedural Skills
|
مهارت |
حداقل تعداد موارد انجام مهارت برای یادگیری |
|||
|
مشاهده |
کمک در انجام |
انجام مستقل |
کل دفعات |
|
|
استخراج DNA و RNA |
1 |
2 |
10 |
13 |
|
PCR و RT-PCR |
1 |
2 |
10 |
13 |
|
RCR-RFLF |
1 |
2 |
5 |
8 |
|
کشت کروموزومی و کاریوتایپینگ |
2 |
2 |
1 |
5 |
|
Real Time PCR |
1 |
2 |
10 |
13 |
|
کشت سلول |
1 |
4 |
4 |
9 |
|
کار با حیوانات آزمایشگاهی |
3 |
3 |
3 |
9 |
|
میکروسکوپ الکترونی |
1 |
- |
- |
1 |
|
HPLC |
1 |
- |
- |
1 |
|
کاربرد روشهای بیوانفورماتیک |
4 |
4 |
8 |
16 |
|
رسم نمودارهای فیلوژنتیک |
1 |
1 |
1 |
3 |
|
کاربرد روشهای ایمونولوژی |
4 |
4 |
8 |
16 |
|
طراحی پرایمر |
2 |
2 |
2 |
6 |
|
Cloning methods |
1 |
1 |
1 |
2 |
|
کشت سلولهای بنیادین |
2 |
1 |
- |
3 |
|
روشهای انتقال ژن |
2 |
1 |
1 |
4 |
|
روشهای بررسی بیان پروتئین |
3 |
2 |
3 |
8 |
۱۲- راهبردهای آموزشی
- سلامتنگری (Health Orientation)
- بهرهگیری تلفیقی از رویکرد دانشجو-محور و استاد-محور
- آموزش در محیط کار واقعی (آزمایشگاه تحقیقاتی)
- آموزش مسئلهمحور (Problem Orientation)
- جامعهنگری (Community Orientation)
- تاکید بر انتخاب بخشی از واحدهای درسی به صورت اختیاری در طول دوره
- آموزش مبتنی بر وظایف حرفهای
- تاکید بر بهکارگیری راهبردها و روشهای خلاق بهمنظور تقویت تفکر نقاد
۱۳- انتظارات اخلاقی از فراگیران
از فراگیران انتظار میرود:
- در صورت سروکار داشتن با بیمار، منشور حقوق بیمار را بهطور دقیق رعایت نمایند.
- مقررات مرتبط با ایمنی (Safety) بیماران، کارکنان و محیط کار را بهطور کامل مراعات کنند.
- آییننامه پوشش (Dress Code) را رعایت نمایند.
- در صورت کار با حیوانات، مقررات اخلاقی مربوطه را دقیقاً رعایت کنند.
- از منابع و تجهیزاتی که با آنها کار میکنند، بهطور مناسب محافظت نمایند.
- به استادان، کارکنان، همدورهایها و دیگر فراگیران احترام بگذارند و در ایجاد محیطی صمیمی و محترمانه مشارکت فعال داشته باشند.
- در نقد برنامهها، ملاحظات اخلاق اجتماعی و حرفهای را رعایت کنند.
- در انجام پژوهشهای مرتبط، نکات اخلاق در پژوهش را بهطور کامل مراعات نمایند.
۱۴- اولویتهای گروه
- گسترش دامنه تحقیقات و ترویج همکاریهای بینگروهی در سطح دانشگاه و کشور بهمنظور ارتقای کیفیت و کمیت پروژههای تحقیقاتی و خدمات تشخیصی
- بررسی مایعات بدن برای شناسایی انواع بیومارکرهای مولکولی در بیماریهای مختلف
- زیستشناسی سرطان (بهویژه با هدف شناسایی نشانگرهای توموری جدید و ارزیابی نشانگرهای ژنومی برای پیشبینی پاسخ به درمان)
- تشخیص مولکولی بیماریهای خودایمنی، عفونی و متابولیک
- راهاندازی سلولدرمانی و توسعه بانک سلولی بهمنظور ارتباط موثر با بخش بالینی
- بررسی اپیدمیولوژی مولکولی بیماریهای ژنتیکی، خودایمنی، سرطانی، متابولیک و عفونی برای برنامهریزی دقیق در زمینه غربالگری
۱۵- سیاستها و اهداف استراتژیک (Aims) گروه
- شناخته شدن بهعنوان گروه برتر کشور در سه سطح آموزشی، پژوهشی و ارائه خدمات سلولدرمانی در پنج سال آینده.
- اجرای پروژههای فراملی در حوزه تحقیقات پزشکی مولکولی بهصورت مشترک با مراکز برتر جهانی تا پنج سال آینده.
- تبدیل شدن به یکی از گروههای مطرح منطقه در زمینه تحقیقات و ارائه خدمات.
- حضور فعال در سیاستگذاری این رشته در نظام خدمات بهداشتی-درمانی کشور.
۱۶- استراتژیهای اصلی گروه
موفقیت این رشته از یک سو منوط به دسترسی آسان به فناوریهای پیشرفته و نوین، و از سوی دیگر وابسته به در اختیار داشتن متخصصان بالینی و محققان زبده و کارآمد است. در این راستا، استراتژیهای اصلی گروه عبارتاند از:
- برقراری ارتباط موثر با سایر گروههای آموزشی علوم پایه و بالینی دانشگاه علوم پزشکی تبریز و دیگر دانشگاههای داخلی و خارجی برای همکاریهای علمی در سطح ملی و بینالمللی و پذیرش دانشجوی بینالملل از کشورهای منطقه.
- برقراری ارتباط علمی با گروههای بالینی و متخصصان مرتبط برای تبادل دانش و تجربه در زمینههای مشترک، برگزاری دورههای پسادکترا، Research Fellowship و فرصتهای مطالعاتی (Visiting Scientist) برای همکاران بالینی بهمنظور تعمیق ارتباط علوم پایه و بالینی.
- برقراری ارتباط با بخش صنعت برای محصولمحوری و تجاریسازی پروژهها، ایجاد شرکتهای دانشبنیان و توانمندسازی فارغالتحصیلان برای همکاری با بخش خصوصی.
- افزایش آگاهی پزشکان، محققان گروههای پزشکی و دانشجویان درباره قابلیتها و کاربردهای این رشته از طریق برگزاری کارگاهها و دورههای آموزشی.
- ایجاد «کمیته ترجمان دانش» در گروه برای تسهیل و تسریع انتقال یافتههای تحقیقاتی به ذینفعان، بهمنظور بهبود وضعیت سلامت مردم و ارتقای خدمات و محصولات بهداشتی-درمانی.
۱۷- اقدامات اجرایی برنامه ۵ سال آینده
برای دستیابی به اهداف فوق، برنامه پنجساله گروه پزشکی مولکولی در چهار بخش ذیل تدوین شده است:
الف) آموزش
- جذب منظم دانشجویان Ph.D. در رشته پزشکی مولکولی.
- جذب دانشجویان Ph.D. بینالملل از کشورهای منطقه و/or برگزاری دورههای مشترک با دانشگاههای خارجی.
- آمادهسازی زیرساخت برای برگزاری دورههای آموزشی کوتاهمدت (Training Course) در زمینه خدمات مولکولی.
- ایجاد دورههای پسادکترا و Research Fellowship برای متخصصان بالینی (مانند آنکولوژیستها، پاتولوژیستها) و فارغالتحصیلان این رشته.
- برگزاری کارگاهها، دورههای آموزشی و دورههای آموزشی فناوریهای پیشرفته (Hi-Tech Training Course) برای پزشکان و فارغالتحصیلان رشتههای علوم پایه.
- طراحی و ارائه واحدهای درسی یا کلاسهای آموزشی برای رزیدنتهای مرتبط و دانشجویان مقطع کارشناسی علوم پزشکی، جهت آشنایی با جنبههای مولکولی بیماریها برای کاربرد در بالین.
- راهاندازی دورههای مشاوره مولکولی و کارورزی در عرصه برای دانشجویان این رشته.
ب) پژوهش
- طراحی پروژههای بزرگ با چشمانداز ۵ ساله و اجرای آنها با مشارکت چندین دانشجوی دکتری، پسادکترا و بخش صنعت.
- تاکید بر انجام پروژههای محصولمحور برای پایاننامههای دانشجویان Ph.D.
- انتخاب شریک یا همکار از بخش صنعت برای تجاریسازی پروژههای پایاننامهای.
- جذب حداقل ۳ گرنت بینالمللی برای گروه.
- انجام پروژههای مشترک با همکاری پژوهشگران دانشگاههای سایر کشورها.
- انجام پایاننامههای مشترک با سایر گروههای پزشکی مولکولی در کشور.
- اجرای پروژههای مشترک با مراکز تخصصی پیشرفته و تبادل پژوهشگر.
- انتشار نتایج تحقیقات دانشجویان در مجلات معتبر بینالمللی رده Q1 (حداقل ۲ مقاله اصیل + یک مقاله مروری) با ارائه پشتیبانی در تهیه و تدوین مقالات.
- مشارکت فعال در بازآرایی و فعالیتهای انجمن علمی پزشکی مولکولی ایران.
- عضویت در مجامع علمی و بینالمللی مرتبط.
- ایجاد تسهیلات لازم برای شرکت اعضای هیئت علمی و دانشجویان گروه در کنگرههای داخلی و خارجی.
- مشارکت در برگزاری کنگره سالیانه پزشکی مولکولی با همکاری سایر دانشگاهها و گروههای مرتبط.
ج) خدماتی
- ارائه خدمات تخصصی در گروههای آموزشی مرتبط با این رشته در دانشگاههای سراسر کشور.
- ارائه خدمات سلولدرمانی به ذینفعان.
- ارائه خدمات در آزمایشگاههای مختلف تشخیص مولکولی.
د) تشکیلات و ساختار گروه
- جذب هیئت علمی: جذب اعضای هیئت علمی با تخصصهای متناسب با اهداف گروه (Rationale) به دو شکل:
- وابستگی اولیه (First Affiliation): جذب بهعنوان عضو اصلی، با اولویت جذب نیروهای فعال و جوان از میان فارغالتحصیلان این رشته. در چشمانداز ۵ ساله، سه عضو اصلی دیگر به گروه افزوده خواهد شد.
- وابستگی ثانویه (Second Affiliation): استفاده از اعضای هیئت علمی سایر گروههای بالینی و علوم پایه دانشگاه.
- تشکیل زیرگروههای آموزشی: ایجاد زیرگروههای آموزشی بر مبنای محورهای تحقیقاتی اعضا و نیازهای پژوهشی دانشگاه، از قبیل «اپیدمیولوژی مولکولی».
- تقویت ارتباط با بالین: تلاش برای بهکارگیری نیروهای بالینی و تقویت ارتباط با علوم پایه بهمنظور بهبود فرآیند آموزش و اجرای پروژههای کلان مشترک.